Theorie

Groepsdynamica gaat over de processen die zich in een groep (kunnen) afspelen en hoe je die processen kunt beïnvloeden. Hierbij zijn de context van de groep en wederzijdse beïnvloeding van groot belang. In het onderwijs wordt gebruik gemaakt van groepsdynamica om processen binnen het team te beïnvloeden en daarmee een effectief team te creëren. Binnen de klas gaat het om het creëren en bevorderen van een goede groepssfeer.

 

Een model om groepsprocessen mee te beschrijven is het model van Tuckman, hierin worden 5 fases onderscheiden:

  • Forming: afwachtende / verkennende houding aannemen, ze tasten elkaar af.
  • Storming: posities innemen, de plekken en rollen worden onderling verdeeld. Ze proberen elkaar uit, dit kan discussies opleveren.
  • Norming: er worden in de groep regels vastgesteld.
  • Performing: het ontstaan van een gemeenschappelijk doel, er wordt steeds meer als groep gewerkt.
  • Adjourning: de groep valt uiteen, het proces wordt afgesloten (wij-leren.nl, z.j.).

 

In een nieuwe groep moeten mensen altijd wennen, zo ook in een klas. De leerlingen moeten wennen aan de leerkracht, maar ook moeten leerlingen aan elkaar wennen. Relaties moeten worden opgebouwd en posities moeten worden ingenomen/verdeeld. Over het algemeen zijn de eerste fasen van het groepsdynamica proces rond de herfstvakantie afgerond. Tegen die tijd is er vaak een veilige sfeer in de klas en is het voor de leerlingen prettig werken.

 

Soms gebeurt het dat het na de herfstvakantie nog niet helemaal loopt in een klas. Tekenen zijn bijvoorbeeld: het lesgeven gaat moeizaam, de klas is onrustig en de sfeer is niet zo het hoort. Het is dan heel goed mogelijk dat er iets mis is gegaan in de eerste fasen van het groepsdynamica proces. Een klas werkt over het algemeen goed als elke leerling zijn plek kent en daar content mee is, de relaties bevestigd zijn en de rollen verdeeld zijn. Als een klas blijft discussiëren over rollen dan blijft de sfeer in een klas onrustig en komen kinderen moeilijker tot leren. Een rustige en veilige klas is namelijk een voorwaarde om te kunnen leren. De leerkracht speelt een belangrijke rol in bovengenoemd proces (Redactie Leraar24, 2011).

 

Groepsvorming sturen

Als leerkracht stuur je het groepsproces door op de volgende punten te letten:

  • Als leerkracht moet je je bewust zijn van de genoemde fases binnen de groepsvorming.
  • Je moet je bewust zijn van jouw rol (als leerkracht). Als docent ben je ook onderdeel van de groep en je hebt hierin een leidersrol.
  • Je moet constant inspelen op wat je ziet.
  • Je moet je groep positief benaderen.


Je kunt de norming- en storming-fase omdraaien. Je stelt dan eerst bewust de norm vast samen met de klas, daardoor zal de storming-fase milder zijn. Het uiteindelijk effect hiervan is dat er minder probleemgedrag zal optreden.

 

 

Rollen bij groepsvorming

Rol van de schoolleiding / directie

  • Groepsdynamica op de agenda zetten. Door aandacht te besteden aan dit thema ontstaat er een veilige sfeer waardoor minder pestgedrag kan ontstaan en beter gepresteerd kan worden.
  • De eerste kennismaking van een klas gebeurd altijd door de mentor. Deze persoon biedt een stabiele basis aan de leerlingen.
  • Je moet gemeenschappelijke activiteiten organiseren voor de leerlingen. Voorbeelden zijn sportdagen, samen eten en open podia.

 

Rol van de leerkrachten:

  • Denk eraan dat je onderdeel bent van de groep en dat je vanuit die rol een leiderspositie in kan/moet nemen. Jouw rol (als leerkracht) is bepalend.
  • De mentor is leidend in het begeleiden van het groepsproces. Je betrekt andere collega’s actief bij het proces na de forming-fase.
  • Blijf met elkaar praten over wat je opvalt in jouw groep wat betreft groepsdynamica. Samen kun je tot oplossingen komen.

 

Rol van de ouders:

  • Ouders zijn verantwoordelijk voor hun kind. Als leerkracht is het belangrijk goed contact te houden met ouders. Laat merken dat je aan hen kant staat en dus aan de kant van het kind, dit kun je doen op bijvoorbeeld ouderavonden. Ouders moeten voelen en weten dat ze samen met de school verantwoordelijk zijn voor een veilig klimaat (schoolenveiligheid.nl, z.j.).

 

Toepassen stage

Als ik kijk naar de fases van het proces rondom groepsdynamica zit mijn stagegroep op het moment in de norming-fase. Er zijn regels opgesteld en er gelden binnen de klas en binnen de school bepaalde normen en waarden. Enkele voorbeelden daarvan lees je hieronder bij de interventies. De voorgaande fases hebben de leerlingen al doorlopen. Het aftasten van elkaar is geweest en ook zijn de rollen over het algemeen verdeeld en kent iedereen zijn plek in de groep. De fase die hierna komt, het werken als groep, is nog niet altijd aan de orde. Er is lang niet altijd sprake van een echte groep. Vandaar dat de leerlingen ook in de norming-fase zitten.

 

In het begin van het jaar wordt er wel aandacht besteed aan de groepsdynamica, met name tijdens de eerste weken (gouden weken). Leerlingen tasten elkaar af en gaan langzaam de rollen verdelen en hun plek vinden. De leerkrachten op stage zijn zich hier heel goed van bewust, ze weten hoe belangrijk die eerste weken zijn. Ook weten ze heel goed dat zij daar een belangrijke rol bij spelen en wat dit betekent voor het handelen voor hen als leerkracht. Ze nemen dan ook de leiderspositie aan zoals hierboven beschreven.

Daarnaast handelt ook de schoolleiding volgens bovenstaande theorie. Ze organiseren gemeenschappelijke activiteiten en de eerste kennismaking met een klas gebeurd door de mentor.

Als laatste werkt mijn stageschool ook met PBS (Positive Behavior Support). PBS richt zich op het versterken van gewenst gedrag en op het voorkomen van probleemgedrag. Het doel is een positieve, sociale omgeving vormen die het leren bevordert en gedragsproblemen voorkomt (preventief handelen). PBS richt zich op drie niveaus: het primaire niveau voor alle leerlingen in alle schoolsituaties, het secundaire niveau voor groepjes leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben om gewenst gedrag te ontwikkelen en als laatste op enkele leerlingen die een intensieve zorg voor gedrag nodig hebben.

Basiselementen PBS

  • Leerlingen weten welk gedrag van hen verwacht wordt.
  • Gedrag wordt aangeleerd: gedrag wordt gezien als een vak. Het wordt regelmatig geoefend en herhaald.
  • Gewenst gedrag wordt bekrachtigd (beloningssysteem).
  • Bij ongewenst gedrag volgt een duidelijke consequentie.
  • School, ouders en (jeugd)zorg werken intensief samen.
  • Beslissingen worden gemaakt op basis van geregistreerde gegevens (Baard, 2011).

Op mijn stageschool werken ze wekelijks aan PBS door middel van gedragslessen. Daardoor weten leerlingen welk gedrag van hen verwacht wordt. Op deze manier wordt gedrag dus aangeleerd aan de leerlingen. Daarnaast werken wij met een beloningssysteem. De leerlingen kunnen met hun groepje kruisjes verdienen die kunnen worden omgezet in extra minuten buitenspelen. Zitten zij als groepjes als eerste stil klaar verdienen ze een kruisje voor hun groepje. Dit zijn dus basiselementen van PBS die terug te zien zijn. Bij ongewenst gedrag volgen vaak wel consequenties, deze zijn echter niet altijd duidelijk en voorspelbaar voor de leerlingen. Het is namelijk niet altijd dezelfde consequentie. Daarnaast werken ouders en school wel intensief samen.

Interventies

Zoals hierboven beschreven zit mijn groep in de norming-fase. Er zijn zowel klassikaal als binnen de school regels opgesteld. Een aantal voorbeelden hiervan zijn: we rennen niet in de gang, we praten niet door elkaar en we luisteren naar elkaar. Dit zijn dus vaak regels op het gebied van normen en waarden. De twee fasen hiervoor heeft mijn mentor met de leerlingen doorlopen. Ze zijn bewust bezig geweest met groepsvorming de eerste paar weken. De leerlingen elkaar laten aftasten door middel van verschillende werkvormen. Daarna hebben ze leidinggegeven aan het verdelen en innemen van de rollen in de groep. Er is besproken welke rollen er zijn, wie zich waar prettig bij voelt en of iedereen zich dan prettig voelt.

Ook tijdens de PBS-lessen wordt er aandacht besteed aan groepsvorming. Het is bijvoorbeeld belangrijk dat je als leerkracht je groep positief benaderd, dit is weer iets dat van groot belang is bij PBS. Tijdens PBS-lessen worden onder andere oefeningen gedaan rondom samenwerken en vertrouwen. Dit draagt ook bij aan de groepsvorming. Zo moesten de leerlingen laatst bepaalde handelingen als groep uitvoeren. Ze waren met 4 leerlingen en er mochten maar 4 voeten en 4 handen op de grond staan. Hierbij moesten ze overleggen en samenwerken, dit is iets dat ze erg lastig vinden. Dit oefenen ze zo wel en zo leren ze elkaar nog beter kennen en leren ze dat je samen meer kunt bereiken. Met als doel dat ze gaan inzien dat ze als groep nog meer kunnen bereiken. Op deze manier komen ze dan in de performing-fase, ze gaan als groep werken.

Groepsdynamica in relatie tot passend onderwijs

Binnen passend onderwijs gaat het erom dat alle leerlingen zich zo optimaal mogelijk kunnen ontwikkelen op school. Het uitgangspunt is de verantwoordelijkheid van schoolbesturen om voor elke leerling een passen onderwijsaanbod te realiseren. Een passend onderwijsaanbod betekent dus dat onderwijs en ondersteuning moet aansluiten op de behoeften van het kind (Kerpel, 2014).

 

Dit kun je ook in relatie brengen tot groepsdynamica. In een klas heb je drie niveaus: het primaire-, het secundaire- en het tertiaire niveau. Je moet ervoor zorgen dat ieder kind zijn plek vindt in de groep en zich daar fijn bij voelt, als leerkracht speel je hierbij weer een grote rol. Ook moet je constant inspelen op wat je ziet, dit is afhankelijk van je leerlingen en van je groep. Ook hierbij is dus sprake van passend onderwijs. Daarnaast zal je de basiselementen van PBS moeten inzetten passend bij jouw leerlingen en jouw groep.

 

Vaak is het zo dat leerlingen die anders zijn worden buitengesloten van de groep. Het is belangrijk dat je leerlingen duidelijk maakt dat dat geen reden is tot buitensluiten. Iedereen mag zijn hoe hij/zij is. Ook dit speelt een belangrijke rol bij de groepsvorming, zulke leerlingen vallen er namelijk gauw buiten. Je moet het als leerkracht dus met leerlingen bespreken, iedereen mag zichzelf zijn. Als iemand iets anders is dan de rest is dat geen reden tot buitensluiten. Als leerkracht speel je hierbij weer een belangrijke rol. Jij bent tot slotte de leider in dit proces.

 

Groepsdynamica en preventief handelen

Bij preventief handelen gaat het om het voorkomen van dingen. Dit kan op het gebied van groepsdynamica op verschillende manieren. Ten eerste in de fases van groepsvorming. Als je de norming- en storming-fase omdraait zal de storming-fase milder zijn. Dit heeft als effect dat er minder probleemgedrag optreedt, je voorkomt op deze manier dus eventueel probleemgedrag in jouw groep of bij bepaalde leerlingen.

 

Ten tweede kan dit bij de schoolleiding ook toegepast worden. Als zij groepsdynamica op de agenda zetten wordt er aandacht besteed aan dit thema. Daardoor ontstaat een veilig sfeer waardoor minder pestgedrag kan ontstaan. Hiermee voorkom je dus eventueel pestgedrag dat invloed kan hebben op de groepsdynamiek.

 

Als laatste staat PBS ook in het teken van preventief handelen. Het richt zich op versterken van gewenst gedrag en op het voorkomen van probleemgedrag, daarmee ben je dus gericht op preventief handelen. Je bent namelijk bezig met het voorkomen van probleemgedrag. Het doel is een sociale omgeving die leren bevordert en gedragsproblemen voorkomt, ook dit (doel) staat weer in het teken van preventief handelen. Het gaat namelijk om het voorkomen van probleemgedrag.

 

Eigen visie

Hierboven is de relatie tussen passend onderwijs/preventief handelen en groepsdynamiek beschreven. Als leerkracht is het jouw taak het proces van groepsvorming te leiden. Hierbij is het hanteren van passend onderwijs naar mening van groot belang. Je moet het zo sturen dat iedere leerling de goede positie inneemt en zich daar ook fijn en veilig bij voelt. Daarnaast is het belangrijk dat er geen leerlingen worden buiten gesloten bij het groepsvormingsproces. Weer is jouw rol als leerkracht van groot belang. Net als bij het thema pesten is het belangrijk de verschillen tussen leerlingen te bespreken en te bespreken dat dat geen reden is tot buitensluiten. Zo vorm je uiteindelijk één groep en ga je richting de performing-fase. Er wordt dan als groep gewerkt aan een gemeenschappelijk doel. Daarnaast is ook preventief handelen naar mijn mening bij dit thema van wezenlijk belang. Als leerkracht moet je je bewust zijn van bepaalde processen en jouw invloed daarop.

 

Na het uitwerken van dit thema is mijn aanpakstrategie rondom groepsdynamiek veranderd. Als ik volgend jaar start aan mijn stage start je vanaf het begin van het jaar. Ik ga nu veel serieuzer en doelgerichter bezig met de groepsvorming. Ik ga activiteiten doen die helpen bij het elkaar leren kennen, het elkaar vertrouwen en het samenwerken. Zo kunnen ze elkaar aftasten en doorstromen naar de volgende fase. De eerste weken (gouden weken) zijn hierbij van wezenlijk belang. Zowel voor jou als leerkracht als voor de leerlingen. De leerlingen moeten ook vertrouwen krijgen in jou als leerkracht. Ik zal me daarom open opstellen naar de leerlingen en aangeven dat ze altijd bij mij kunnen komen als ze ergens mee zitten. Ik probeer vanaf het begin de vertrouwensband met de leerlingen op te bouwen.  Als laatste zou ik met de leerlingen in gesprek willen over verschillen tussen leerlingen, zo worden ze zich bewust van de verschillen. Ik hoop op deze manier te bereiken dat leerlingen elkaar vanaf het begin respecteren en accepteren en zich veilig voelen bij elkaar. In de hoop dat dit buitensluiting en pestgedrag voorkomt (preventief handelen).

 

Ook het heeft het mijn handelen als leerkracht veranderd. Ik heb met leerlingen spelletjes uitgevoerd rondom samenwerken en groepsvorming. Dit ook na overleg met mijn leerkracht. De hechting in mijn groep was namelijk niet optimaal. Dit hadden we eigenlijk vooraf al moeten voorkomen door in de eerste weken actief en bewust bezig te zijn met de groepsvorming. Mijn mentor gaf aan dat ze daar niet heel veel aandacht aan hadden besteed aangezien de leerlingen elkaar al wel kenden.

 

Vanaf nu wil ik dus de leerkracht zijn die actief meewerkt aan de groepsvorming, met name tijdens de gouden weken. Ik wil leerlingen de ruimte geven elkaar te leren kennen en te gaan vertrouwen. Daarnaast wil ik leerlingen bewust maken van het feit dat niet iedereen hetzelfde is en dat geen reden is tot buitensluiting.



Literatuurlijst

Baard, M. (2011). Schoolwide Positive Behavior Support. Beter begeleiden.

 

Internetbronnen

Kerpel, A. (2014). Passend onderwijs. Geraadpleegd op 2 januari 2018 via <https://wij-leren.nl/passend-onderwijs-artikel.php>. 

 

Redactie Leraar24 (2011). Groepsdynamica. Geraadpleegd op 24 januari 2018 via <https://www.leraar24.nl/groepsdynamica/>.

 

Stichting School & Veiligheid (z.j.). Groepsdynamica in de klas. Geraadpleegd op 24 januari 2018 via <https://www.schoolenveiligheid.nl/po-vo/kennisbank/groepsdynamica-in-de-klas/>.

 

Wij-leren (z.j.). Groepsdynamica. Geraadpleegd op 24 januari 2018 via <https://wij-leren.nl/groepsdynamica.php>.